Fonetik derňew türkmen dilindäki sesleriň her biriniň aýratynlykda häsiýetlendirilmegini talap edýär.
Sözüň düzümindäki çekimli we çekimsiz sesleriň hemmesini ýeke-ýekeden derňemek doly fonetik derňewdir.
Sözüň düzümindäki çekimli sesleri aýratyn, çekimsiz sesleri-de aýratyn derňemek doly däl fonetik derňewdir.
Mysal üçin, oglanlaryň sözüni doly fonetik derňew edýäris.
Ilki bellemeli zat, söz dört bogundan durýar, olardan üçüsi ýapyk bogun, biri açyk bogundyr: og-lan-la-ryň.
Şu sözdäki çekimlileri we çekimsizleri fonetik taýdan derňeýäris.
o – çekimli, ýogyn, dodaklanýan, giň, şu ýerde gysga aýdylýar;
g – çekimsiz, açyk çekimsiz;
l – çekimsiz, açyk çekimsiz;
a – çekimli, ýogyn, dodaklanmaýan, giň, şu ýerde gysga aýdylýar;
n – çekimsiz, açyk çekimsiz;
r – çekimsiz, açyk çekimsiz;
y – çekimli, ýogyn, dodaklanmaýan, dar, şu ýerde gysga aýdylýar;
ň – çekimsiz, açyk çekimsiz.
Şu sözde basym sözüň iň ahyrky bognuna (-ryň) düşýär.
Leksik derňewde:
- Söz many (semantika) taýdan häsiýetlendirilýär, sözüň göni ýa-da göçme manyda ulanylandygy, bir manyly ýa-da köp manyly sözdügi aýdyňlaşdyrylýar.
- Ulanylyşy taýdan çäklidigi, kesp-käre degişli adalgadygy, umumyhalky sözdügi ýüze çykarylýar.
- Ulanylyş ýygylygy taýdan seýrek ulanylýan ýa-da işjeň ulanylýan sözdügi anyklanylýar.
- Sözüň stilleriň belli birine degişlidigi ýa-da stilleriň hemmesinde ulanyp bolýan sözdügi kesgitlenilýär.
- Döreýşi boýunça öz sözümizdigi ýa-da başga bir dilden geçendigi anyklanylýar.
Çeşme: Türkmenistanyň Bilim ministrligi tarapyndan tassyklanan, 6-njy synplar üçin “Türkmen dili” dersi boýunça okuw kitaby
