Alym Soltanşa Atanyýazow «Türkmen diliniň söz köki (etimologik) sözlügi» atly kitabynda «Almaz — kristal görnüşli tebigy gyraňlary bolan mineral daşa — göwhere geologlar almaz diýip at berýärler. Bezeg üçin köp ulanylýan bu daş özi ýaly daşlaryň içinde iň gymmatlysy we berkdigi, çydamlydygy, gatylygy babatda iň ýokary hillisi hasaplanýar. Beýleki daşlary almaz bilen kesip bolýan bolsa-da, almazy başga daşlar bilen kesip ýa-da owradyp bolmaýar. Şonuň üçin hem zergärleriň arasynda «Almazy almaz bilen keserler» diýen aýtgy ýörgünlidir. Ýeri gelende aýtsak, sakgal syrmakda ulanylýan iňňän ýiti we ýukajyk iki ýüzli päkilere-de il arasynda almazpäki diýilýär» diýip, belleýär.
Geçmişde türkmen topragynda senetçiligiň, zergärçiligiň, demirçiligiň ösendigi, gymmat bahaly bezeg daşlaryndan ýasalan dürli önümleriň, şaý-sepleriň bu topraga syýahata gelen jahankeşdeleri haýran galdyrandygy bize taryhy maglumatlar arkaly mälimdir. Türkmen topragynda almaz işlenmedik bolsa, göwher gyraňlanmadyk bolsa, ýakutdyr zümerret, lagyldyr dür, merjendir sadap zergärçilik önümlerine gaşlanmadyk bolsa, bu sözler nusgawy edebiýatyň içinden eriş-argaç bolup geçmezdi. Magtymguly Pyragynyň «Bir çopan eline degse bir almaz, // Çakmak daşy kylar, gadryn näbilsin», Magrupynyň «Çopan päkisini, çakmagyn şaýlar, // Almaz atly baha daşy begenmez», Mollanepesiň «…bilinde almaz zülpükar…» diýen setirleri almazyň türkmen halkynyň geçmiş durmuşyndaky ornuny özboluşly beýan edýär.
Meşhur alym-mineralog, akademik A.Ý.Fersman 1938-nji ýylda neşir edilen «Gyzykly mineralogiýa» atly kitabynda almazyň tebigy aýratynlyklarynyň özboluşlydygyny aýratyn nygtamak bilen şeýle belläpdir: «Birnäçe ajaýyp häsiýetleri goşup sanalanda, almazyň gymmatlylygy: tebigatda diňe başga almaz bilen sypjyrylmasy, kesilmesi ýa ýonulmasy mümkin bolan iň gaty daşdyr, eredilen metaldan ýa eredilen dag jynslaryndan başga, adam bilýän hiç bir suwuklygyň içinde eremeýän daşdyr, adatdaky oduň içinde ýanmaýan daşdyr, biz ony diňe 800 gradusdan ýokary bolan selitrli erginiň içinde ýakyp bileris. Ahyrda almaz, Günüň ýagtysyny saçmak, ýagny asmandaky açyk reňkli ala-mula älemgoşar emele getirýän ýagyş damjajyklaryň geçirýän işlerini etmek ýaly, aýratyn häsiýete eýedir — hut şu älemgoşar öz-özüniň reňkleri bilen gaplanyp, biziň daşymyzyň geň galdyryjy eserini emele getirer». A.Ý.Fersman şeýle diýmek bilen, tebigy reňkli gymmat bahaly magdanyň senagat taýdan ähmiýetini giňden beýan edipdir. Hususan-da ýiti almaz bilen aýna kesilýändigini, gaýalary we daşlary kesmekde aýna uçly burgularyň ulanylýandygyny, demri ýa misi oýup, ýüzüne surat çekmekde, galyň tagtalary ýylmamakda almazyň aýratyn ähmiýetlidigini belläpdir.
Mineralogiýa ylmynda bir elementiň ýönekeý bir madda emele getirip bilmek ukybyna «allotropiýa» diýilýär. Almaz fiziki-mehaniki aýratynlygy boýunça gatylygy, berkligi, ýokary ýylylyk geçirijiligi hem-de giň göwrümli ýarym geçirijiligi bilen tapawutlanýar. Almazyň iň özboluşly aýratynlyklarynyň biri-de onuň ýagtylanmasydyr. Günüň ýagtysyna almaz dürli reňkde ýalpyldap, öwüşgin atyp başlaýar. Almazyň çaksyz durulygy, ýagtylanma döwülmesiniň we dargamagynyň ýokary görkezijileri (reňkleriň öwüşginli oýnamagy) zümerret, rubin, aleksandrit daşlary ýaly onuň gymmatyny has-da artdyrýar. Almaz reňksizligi boýunça kwars, topaz, sirkon ýaly minerallara meňzeşdir. Şeýle-de bolsa, almazyň gülgüne, gök, ýaşyl, gyzyl, gara ýaly reňkli görnüşleri hem meşhurdyr. Antarktidadan başga ähli yklymlarda almazyň senagat ýataklary duş gelip, onuň dürli görnüşli ýataklarynyň bardygy bellidir. Almazy senagat möçberinde gazyp almak işleri öňden bäri dowam edip gelýär.
Almazyň senagat ýataklary gadymy kratonlar bilen baglanyşykly kimberlit we lamproit tokgajyklary (trubkalary) arkaly mälimdir. Onuň bu görnüşleri Afrikada, Russiýada, Awstraliýada, Kanadada duş gelipdir. Almazyň deňiz-derýalaryň, ummanlaryň kenaryndaky gyrmançalardan gözlenip tapylmagy, gymmat bahaly daşlaryň gazylyp alnan ýerleriniň, esasan, suwly ýerler bilen bagly bolmagy taryhy maglumatlardan mälimdir. Almaz irki döwürlerde derýalaryň gyrmançalaryndan gözlenipdir, Hindistanda we Braziliýada derýa çägelerinden ýuwlup alnypdyr. XIX asyryň ahyrynda Hindistanyň Dekan ýaýlasynyň gündogarynda almaz ýatagynda gazuw işleri güýçli depginde alnyp barlypdyr. 1867-nji ýylda Günorta Afrikada çägäniň içinde oýnap oturan bir gyzjagaz tötänden ilkinji almazy tapypdyr. Günorta Afrikanyň Kimberli şäheriniň golaýynda tapylan baý almaz ýatagy soňlugy bilen «Kimberli» adyna eýe bolupdyr. 1900-nji ýylda Günorta Afrikadan tapylan «Kimberli» atly 503 karatlyk almaz dünýä meşhur almazlaryň sanawyna girizildi. Almaz senagat önümçiliginde, demirçilikde ötgürligiň, kesgirligiň, ýitiligiň çeşmesi hasaplanýar. Almaz adaty görnüşinde owadan bolman, onuň ussat zergärler tarapyndan gyraňlanyp, haşamlanyp gaýtadan işlenmegi, almazyň köp gyraňly içki ýalpyldamagyna, öwüşgin atmagyna şertleri döredýär.
Almazyň gyraňlanan görnüşleri, esasan, togalak, süýrümtik görnüşli, armyt şekilli bolupdyr. «Beýik mogol», «Regentiň almazy», «Kullinan», «Günorta ýyldyzy», «Sansi», «Drezdeniň ýaşyl göwheri», «Kohinur» ýaly almazlar dünýäniň iň ajaýyp almazlary diýlip ykrar edilendir. Dana Pyragynyň «Dükan käni — Jahangiriň almazy» diýen setirinde dünýä meşhur «Kohinur» atly almaz hakynda gürrüň berilýär. Gyraňlanyp, gaýtadan işlenen almaza bolsa «Göwher» diýlip at berlipdir.
Taýýarlan Alma DURDYÝEWA
Çeşme: Türkmen dünýäsi gazetinden alyndy
